iatronet.gr, 12-11-2025, Δέσποινα Καραγιαννοπούλου
Πριν λίγες μέρες δημοσιεύτηκε στα Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, μια πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα περιγραφική ανασκόπηση σχετικά με το ιατρικό «gaslighting» και τις επιπτώσεις του στην ποιοτική και ασφαλή φροντίδα. Το ιατρικό «gaslighting» αποτελεί μια ύπουλη μορφή χειραγώγησης, η οποία συμβάλλει σε καθυστερημένη ή εσφαλμένη διάγνωση, ανεπαρκή ή λανθασμένη θεραπευτική παρέμβαση και, κατ’ επέκταση, σε δυσμενή έκβαση της υγείας του ασθενούς, όπως πολύ εύστοχα μας αναφέρουν αποκλειστικά οι συγγραφείς της εν λόγω ανασκόπησης, Δρ. Βασιλική Καπάκη Σύμβουλος Πολιτικής και Οικονομικών της Υγείας, Ινστιτούτο Αγρο-διατροφής και Επιστημών Ζωής, Πανεπιστημιακό Κέντρο Έρευνας και Καινοτομίας, ΠΑΚΕΚΕΛΜΕΠΑ, Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, Ηράκλειο, Κρήτη και Δρ. Νίκος Κοτσόπουλος Οικονομολόγος Υγείας, Global Market Access Solutions, Geneva, Ελβετία.
Το ιατρικό «gaslighting» έχει αναγνωριστεί στη διεθνή βιβλιογραφία ως μια μορφή συναισθηματικής και ψυχολογικής κακοποίησης η οποία λαμβάνει χώρα εντός της θεραπευτικής σχέσης, δεν συνεπάγεται σωματική βλάβη, αλλά έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες στο θύμα, όπως αίσθημα αποδιοργάνωσης, ανασφάλειας, αμφιβολίας ως προς την εγκυρότητα της προσωπικής εμπειρίας και απώλεια εμπιστοσύνης τόσο στον εαυτό του όσο και στο σύστημα υγείας.
Οι «gaslighters» εμφανίζουν συχνά συγκρίσιμα χαρακτηριστικά με άτομα που παρουσιάζουν ναρκισσιστικές ή αντικοινωνικές διαταραχές προσωπικότητας, καθώς επιδιώκουν την επιβεβαίωση, την επιβολή και τη διατήρηση ελέγχου επί του άλλου. Διακατέχονται από υπερβολική αυτοεκτίμηση, έλλειψη ενσυναίσθησης και μειωμένη ικανότητα αυτοκριτικής. Συχνά παρουσιάζουν αυξημένη ανάγκη για κυριαρχία στις διαπροσωπικές σχέσεις, αδυναμία αποδοχής διαφορετικής άποψης ή εμπειρίας, καθώς και τάση για μετατόπιση ευθύνης σε τρίτους (blame shifting). Το ιατρικό «gaslighting» συνδέεται άμεσα με προκαταλήψεις που σχετίζονται με το φύλο, τη φυλή, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση, την ηλικία, το βάρος, την ύπαρξη ψυχιατρικού ιστορικού ή την ταυτότητα φύλου. Συνεπώς, άτομα τα οποία είναι υπέρβαρα, ηλικιωμένα, αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής ή σωματικής υγείας, που αναγνωρίζονται ως γυναίκες ή ανήκουν σε κοινότητες ΛΟΑΤΚΙΑ+ ή BIPOC (Μαύροι, Αυτόχθονες, Έγχρωμοι) αποτελούν εν δυνάμει θύματα (gaslightees) ιατρικού «gaslighting».
Το ιατρικό «gaslighting» συνιστά μια διαδικασία κατά την οποία οι επαγγελματίες υγείας συστηματικά αμφισβητούν, απορρίπτουν, ερμηνεύουν εσφαλμένα ή μειώνουν τη σοβαρότητα των αναφερόμενων συμπτωμάτων και των υποκειμενικών εμπειριών του ασθενούς, υπονοώντας ότι είναι υπερβολικές, αβάσιμες ή ψυχογενείς («είναι στο μυαλό σου», «είσαι υπερβολικά ευαίσθητος/η» κ.α.), παραγνωρίζουν εναλλακτικές διαγνώσεις, αλλά και αποτρέπουν από τη λήψη δεύτερης ιατρικής γνώμης. Η ψυχολογική αυτή αποδόμηση λειτουργεί ως μηχανισμός ελέγχου και κυριαρχίας και οδηγεί σε σταδιακή εσωτερίκευση της εμπειρίας κακοποίησης, ενισχύοντας την αποξένωση του ασθενούς. Άμεση συνέπεια είναι η μείωση της συμμόρφωσης σε θεραπευτικά σχήματα, η απόσυρση από το σύστημα υγείας και η γενικότερη επιδείνωση της ποιότητας ζωής.
Η υιοθέτηση ανθρωποκεντρικής φροντίδας διαδραματίζει κομβικό ρόλο στη μείωση του φαινομένου του ιατρικού «gaslighting». Η προώθηση ουσιαστικής και αμφίδρομης επικοινωνίας μεταξύ επαγγελματιών υγείας και ασθενών, η ενθάρρυνση της συζήτησης σχετικά με τις υποκειμενικές εμπειρίες και τα συμπτώματα, καθώς και η προσήλωση σε θεραπευτικές αποφάσεις βασισμένες σε ενδείξεις (Evidence Based Medicine, EBM) και σεβασμός των προτιμήσεων του ασθενούς, αποτελούν βασικούς πυλώνες της ανθρωποκεντρικής φροντίδας. Επιπλέον, η θεσμική υποστήριξη μέσω μηχανισμών αναφοράς συμβάντων, η ενσωμάτωση δεικτών ασθενοκεντρικότητας (patient-centeredness indicators) στην αξιολόγηση υπηρεσιών υγείας και η προώθηση Δίκαιης Κουλτούρας (Just Culture) όπου η δίκαιη και ισορροπημένη λογοδοσία, η εμπιστοσύνη και η συνεχής μάθηση αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά, μπορούν να συμβάλουν μακροπρόθεσμα στον περιορισμό του φαινομένου.
Καθώς, συχνά, το ιατρικό «gaslighting» δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό — ούτε από τους ίδιους τους ασθενείς, αλλά ούτε και από τους επαγγελματίες υγείας που μπορεί να το ασκούν ασυνείδητα στο πλαίσιο της καθημερινής κλινικής πρακτικής — καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για συστηματική ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση των επαγγελματιών υγείας. Η εκπαίδευση αυτή οφείλει να καλύπτει κρίσιμες θεματικές, όπως η αναγνώριση των άδηλων προκαταλήψεων (unconscious bias), η επίδραση των κοινωνικών και πολιτισμικών στερεοτύπων στη διαγνωστική και θεραπευτική κρίση, καθώς και η ασυμμετρία στην πληροφόρηση μεταξύ επαγγελματιών υγείας και ασθενών.
Παράλληλα, η ανάπτυξη δεξιοτήτων από τους επαγγελματίες υγείας, όπως ενσυναίσθηση, ενεργητική ακρόαση, και πολιτισμική επάρκεια είναι καθοριστική. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη φροντίδα με επίγνωση του ψυχικού τραύματος (trauma-informed care). Η ενίσχυση αυτών των δεξιοτήτων δημιουργεί ένα ασφαλέστερο διαπροσωπικό περιβάλλον και συμβάλλει στη θεμελίωση μιας ισότιμης και αποτελεσματικής θεραπευτικής συμμαχίας.
Ταυτόχρονα, η ενδυνάμωση των ασθενών —μέσω της ενίσχυσης της (ψηφιακής) εγγραματοσύνης σε θέματα υγείας και της ενθάρρυνσης της ενεργούς συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων ώστε να μπορούν να εκφράζουν τις ανησυχίες τους, να αμφισβητούν τεκμηριωμένα και να συμμετέχουν ισότιμα στη διαμόρφωση της φροντίδας τους — συνδέεται στενά με βελτιωμένα κλινικά αποτελέσματα, αυξημένη συμμόρφωση στη θεραπεία, αποτελεσματική αυτοφροντίδα και ενίσχυση της εμπιστοσύνης προς το σύστημα υγείας.
